مطالعه انسان شناختی بازنمایی مدرنیته در ادبیات داستانی ایران (1342ـ 1320)

خوانش متون ادبی شیوه ای منحصر به فرد و بسیار مهم برای بررسی شرایط انسانی است. پژوهش انسان شناختیِ ادبی توسط این باور سازماندهی می شود که رابطه با متن ادبی، موقعیت مناسبی برای تفسیرِ پیوسته ی فرهنگ ایجاد می نماید. یکی از واقعیت هایی که بازنمود آن را در انسان شناسی ادبی می توان بررسی کرد، مدرنیته است. این واژه ی جادویی خیل عظیمی از متفکران را مفتون خود کرده و عمر گرانبهای بسیاری از آن ها را صرف خویش ساخته است. تحقیق حاضر درصدد شناخت درک انسان ایرانی در مقطع زمانی 1320 تا 1342 از مدرنیته بود؛ این که انسان های مورد نظر ما در داستان های آن زمان، چگونه و به چه نحو به مدرنیته نگاه کرده اند؟ چه ارزیابی ی از دنیایی داشته اند که اولین قدم های خود را به سوی اش برداشته اند؟ و این که آن ها که پای در راه مدرن شدن گذاشته بودند چگونه و به چه نحو با انسانِ غیرمدرن و جامعه ای که در آستانه ی مدرن شدن بود مواجه شدند؟ و در نهایت این رخدادها در چه بستر و زمینه ی داستانی اتفاق می افتد؟ برای رسیدن به جواب سوالات بالا، از نظریه تفسیرگرایی و روش تفسیری استفاده نمودیم. داستان های مورد بررسی شامل «حاجی آقا» (1324) از صادق هدایت، «انتری که لوطیش مرده بود» (1328) اثر صادق چوبک، «مدیر مدرسه» (1337) نوشته ی جلال آل احمد، «مسافر» (1338) از احمد محمود، «گدا» (1341) نوشته ی غلامحسین ساعدی و «غربت» (1342) اثر احمد محمود می شود. در نهایت ما به این نتیجه رسیدیم که انسان ایرانی در داستان های مقطع زمانی مورد نظر، هیچ گاه نتوانست به صورت کامل، مدرن شود. مدرن شدن در ایرانِ دهه ی 20 متأثر از فضای سیاسی بود و در اوایل دهه ی 30 تمام امیدها و آروزها برای ورود به دنیای جدید با ناکامی رو به رو شد. شخصیت های داستان های دهه ی 30 متمایل به درونگری شدند و تب خوش بینی افراطی به دنیای مدرن در آن ها فروکش نمود. در داستان های این دهه و اوایل دهه ی 40، آن چه که در شخصیت های این داستان ها نمود دارد بدبینی به ظواهر دنیای مدرن و داشتن اضطراب و دلهره در روبه رو شدن با آن است. این انسان ها خواستار برگشتن به کانون گرم زندگی قبلی هستند و آرامش را در آن جستجو می کنند هر چند که خود بهتر می دانند امکانی برای بازگشت نیست.